Autor: Mikołaj Chełkowski
ilustracje: zasoby internetu, literatura tematu, Gosia Mąkosa
Tak jak pisałem w poprzednim artykule, każda dziedzina sztuki i nauki wykształca swój specyficzny język i definiuje najważniejsze pojęcia aby można było w sposób możliwie jednoznaczny porozumieć się w gronie specjalistów. I tak jeździectwo francuskie posiada wiele określeń i sformułowań wyjaśniających czym jest i co leży u jego podstaw.
Zasady jeździeckie i terminy używane w jeździectwie francuskim zostały sformułowane w XVII wieku, w którego drugiej połowie jeździectwo to osiągnęło najpełniejszy rozkwit. Podstawą francuskiego jeździectwa klasycznego- szkoły wersalskiej poza dogłębną znajomością natury konia jest mobilizacja, a więc stan psychofizyczny właściwy momentom ważnym z punktu przetrwania gatunku.
To swoiste podniecenie- przypływ energii psychicznej i fizycznej. W Polskim tłumaczeniu Ksenofonta znalazło się wielce trafne określenie „koń unoszący się”– u de la Gueriniera często mowa o tym, że należy zadbać aby koń był lekki z przodu; jeździec stara się przytrzymać i podtrzymać przód konia z jednoczesną dbałością o lekkość aż do ideału jakim jest ustąpienie ręki- descente de main i w konsekwencji ustąpienie pomocy (descente des aides). Wtedy mówimy, że koń jest w ręku- mise en main.
Christiane Schmiedel na Suao- descente de main w piaffie
Przytaczam najpełniejszy opis mise en main sformułowany przez Samuela Fouquet de Beaurepaire w dziele „Le Modele du parfait cavalier” (1665)- wzór doskonałego jeźdźca. Mise en main lub inaczej La mise dans la main czyli koń w ręku.
To znaczy, że:
-Ganaszuje się bez niepokoju i oznak obrony
-Nosi głowę wysoko ale nie z nosem w chmurach
-opuszcza ją z wielkim umiarem tak, że nie można wyczuć żadnego niepokoju w pysku
-Z łatwością ulega najmniejszemu ruchowi nadgarstka
-Oddaje swobodnie głowę i szyję najmniejszym ruchom ręki
-Przyjmuje i smakuje z przyjemnością kiełzno
W słowniku jeździeckim Francois Bauchera z roku 1843 czyli 100 lat po publikacji la Guriniera jest prawie 300 haseł, z których spora część jest obszernie opisana i wyjaśniona, niektóre nawet na kilkunastu stronach- ale to okres późniejszy.
Ilustracja z „Ecole de Cavalerie” de la Gueriniera
W tym artykule przedstawiam pojęcia opisane przez Francoisa Robichona de la Gueriniera, w IV rozdziale jego dzieła „Ecole de Cavalerie” z 1736r.
Rozdział IV „O pojęciach sztuki”
Nic bardziej nie przyczynia się do poznania sztuki lub nauki jak terminy (określenia) im właściwe. Sztuka jazdy konnej posługuje się właściwym sobie językiem. I tak:
MANEGE– to słowo ma dwa znaczenia. Jedno oznacza miejsce, w którym gimnastykuje się konie, drugie zaś ćwiczenia, które im się zadaje do wykonania. Co do ujeżdżalni- maneżu do ćwiczeń to mamy kryte i otwarte. Dobra kryta ujeżdżalnia powinna mieć 35 do 36 stóp szerokości (11,5 metra) i długość trzykrotnie większą od szerokości. Ujeżdżalnia otwarta może być szersza i dłuższa w zależności od terenu którym dysponujemy i otoczona barierkami.
Manege jako ćwiczenie, które się zadaje koniowi oznacza sposób w jaki się je wykonuje.
Wnętrze maneżu w Wersalu w 1826r, Atlas jeździectwa tradycji francuskiej autorstwa Auberta- ostatni traktat tradycji szkoły wersalskiej- francuskiego jeździectwa klasycznego.
AIR- postawa, wygląd– to piękna pozycja jaką powinien mieć koń w różnych chodach. To również rytm, kadencja, miarowość w każdym ruchu wykonywanym bez względu na chód czy to naturalny czy sztuczny.
AIR- postawa, wygląd– to piękna pozycja jaką powinien mieć koń w różnych chodach.
CHANGER DE MAIN- zmiana ręki- to działanie, jakie wykonuje koń nogami gdy zmienia nogę by pogalopować już to na prawą już to na lewą. Określenie to pochodzi z dawnych czasów gdy nazywano części ciała konia tak jak u człowieka. Tak jak do dziś mówi się la bouche – usta konia (we Francji koń ma usta a nie pysk), podbródek czy ramię. Dawniej nazywali przednią nogę konia ręką i stąd zmiana ręki.
Zgodnie ze zwyczajem przez zmianę ręki rozumie się również linię (ślad) zakreślony przez konia przecinającego ujeżdżalnię przed zmianą kierunku (ręki).
PISTE- ślad, tor, trasa, linia- jest to droga, którą podążają cztery końskie nogi w ruchu. Koń może iść jednym lub dwoma śladami. Idzie jednym śladem gdy porusza się prosto po jednej linii gdy tylne kopyta podążają po linii kopyt przednich.
Idzie dwoma śladami gdy idzie w bok gdy kopyta tylne kreślą inną linię niż przednie, nazywa się to ustępować (uciekać) przed obcasami (fuir les talons).
AIDES- pomoce- to środki (sposoby) jakimi posługuje się jeździec aby powodować koniem i wspomagać go. Polegają one na różnych ruchach ręki i nóg.
AIDES FINES– pomoce dyskretne (delikatne)– mówimy o dobrym jeźdźcu, że używa dyskretnych pomocy, gdy jego ruchy są niezauważalne, gdy zachowuje wspaniałą równowagę i wspomaga konia ze znawstwem, łatwością i gracją, minimalnymi ruchami ręki i nóg co nazywa się również AIDES SECRÈTES- pomocami niewidocznymi, sekretnymi.
Mówi się również o koniu, że ma dyskretne pomoce (AIDES FINES) gdy słucha natychmiast i z łatwością najmniejszego ruchu ręki i nóg jeźdźca.
RENDRE LA MAIN- oddać rękę- to ruch obniżenia ręki munsztukowej aby zmniejszyć (złagodzić) lub też całkowicie zaniechać nacisku kiełzna na międzyzębie żuchwy (barres). Należy zaznaczyć, że przez rękę munsztukową rozumiemy rękę lewą. Mimo, że posługujemy się czasami prawą ręką aby pociągnąć prawą wodzę co jest tylko pomocą ręce lewej, ręką munsztukową pozostaje cały czas ręka lewa.
S’ATTACHER A LA MAIN- trzymać rękę ( dosłownie trzymać się ręki)– gdy jeździec ma ciężką, surową rękę i trzyma ją mocniej niż potrzeba- jest to największy błąd w stosunku do konia dlatego, że taka twardość ręki psuje koński pysk i skłania konia do wspinania się co stwarza niebezpieczeństwo wywrócenia się na grzbiet. Wypadek fatalny, którego skutki mogą być śmiertelne dla jeźdźca co już nie raz miało miejsce.
TIRER A LA MAIN- pociągać za rękę- jest to wada koni, których pysk usztywnia się na działanie ręki jeźdźca przez pociąganie i podnoszenie nosa albo z powodu nieposłuszeństwa albo z powodu nieumiejętności (braku doświadczenia).
PESER A LA MAIN- wieszać się, pokładać się, ciążyć na ręce– wtedy gdy końska głowa ciąży na kiełźnie tak, że można powiedzieć iż jeździec jest zmuszony do niesienia głowy konia.
BATTRE A LA MAIN- uderzać w rękę- to wada koni, których głowa nie jest ustabilizowana (pewna) ani pysk wyrobiony i które unikając działania kiełzna podnosząc kiełzno potrząsają głową.
FAIRE LES FORCES- siłować się- to bardzo nieprzyjemny odruch niektórych koni, które otwierają pysk z jednoczesnym ciągłym przesuwaniem żuchwy z lewa na prawo i odwrotnie. To wada słabych pysków.
APPUI– oparcie, wsparcie, nacisk– to odczucie, które wywołuje działanie munsztuka (kiełzna) w ręce jeźdźca i odwrotnie – działanie ręki jeźdźca wywiera na krawędzie żuchwy konia. Są konie, które nie maja w ogóle oparcia, inne mają go za dużo a jeszcze inne mają oparcie pełną ręką (l’appui a pleine main). Te, które nie maja w ogóle oparcia obawiają się kiełzna i nie znoszą jego działania na krawędzie żuchwy. Uderzają w rękę potrząsając głową.
Konie mające zbyt duże oparcie wieszają się na ręce. Te, które maja oparcie pełną ręką co stanowi najlepszy pysk, nie uderzają ani nie naciskają ale mają oparcie pewne lekkie i umiarkowane to trzy przymioty dobrego końskiego pyska i odpowiadają one przymiotom dobrej ręki jeźdźca, która powinna być lekka miękka i pewna.
PARADE- zatrzymanie. To sposób przejścia do stój na zakończenie powtarzanego ćwiczenia (reprise), czyli parer oznacza inaczej zatrzymanie.
REPRISE- ćwiczenie, które powtarzamy dając koniowi nabrać oddechu w czasie przerw.
MARQUER UN DEMI-ARRET- zaznaczyć demi-arret– kiedy przytrzymujemy rękę munsztukową przy sobie aby przytrzymać i podtrzymać przód konia gdy kładzie się na kiełzno albo gdy chcemy go zganaszować lub zebrać.
RAMENER- zganaszowanie– to spowodowanie opuszczenia głowy i nosa konia, który pociąga za rękę i nosi nos wysoko.
RASSEMBLER- zebrać konia lub „trzymać go w całości”, to skrócić jego chód lub ruch aby posadzić go na biodrach co robi się przytrzymując powoli przód ręką munsztukową i wysyła się biodra (podpędza) łydkami pod niego aby w ten sposób przygotować go do ustawienia w „ręku i w obcasach”.
ETRE DANS LA MAIN ET DANS LES TALONS- być w ręku i w obcasach (lub inaczej między ręką i obcasami) to wartość jaką nadajemy koniowi doskonale ujeżdżonemu, który podąża za ręką, nogami i ostrogami ze swobodą i posłuszeństwem już to do przodu lub do tyłu, w miejscu, w bok za jednym lub drugim obcasem i znosi (toleruje) nogi i nawet ostrogi bez wykrzywiania się i bez przemieszczania głowy. Jeżeli dziś znaleźlibyśmy takiego konia możemy bez przesady nazwać go Feniksem (Phenix).
RENFERMER- zamknąć konia. Trzymać w dużym zebraniu konia, który jest wystarczająco przygotowany aby rozpocząć utrzymanie go między ręką a obcasami ( „dans la main et dans les talons”).
BIEN MIS- dobrze ułożony (włożony) to znaczy dobrze ujeżdżony, dobrze ułożony w ręku i w obcasach.
SE TRAVERSER- wypadać zadem. Gdy zad konia zbacza ze śladu po którym powinien iść ustępując piętom lub prostuje się (gdy idzie po łuku).
S’ENTABLER – ociągać się- gdy koń idąc w bok (ciągiem, dwoma śladami) powstrzymuje się zamiast iść energicznie do przodu i spóźnia się przodem a biodra wyprzedzają zad. Określenie to jest rzadko używane, w to miejsce używa się słowa ACCULER (powstrzymywać się przed ruchem- gdy koń jest pozbawiony chęci ruchu do przodu, ociąga się).
HARPER- (od HARPE- harfa)- chód koguci, gdy koń unosi nogę szybkim ruchem od biodra zamiast zginać staw skokowy. Ruch typowy dla koni dotkniętych włogacizną- szpatem.
PIAFFER- piaffować- to ruch, który koń wykonuje pasażując w miejscu, zginając mocno ramiona i podnosząc nogi z gracją bez wypadania zadem (se traverser) i przesuwania się w przód czy tył, w pełni poddając się ręce i nogom jeźdźca.
PIAFFER- piaffować- to ruch, który koń wykonuje pasażując w miejscu, zginając mocno ramiona i podnosząc nogi z gracją bez wypadania zadem (se traverser) i przesuwania się w przód czy tył, w pełni poddając się ręce i nogom jeźdźca.
TREPIGNER- tupać- to wada koni, które źle piaffują gdy zamiast podtrzymywać nogę wysoko przyspieszają ruch i „wzbijają kurz”. To wada koni zbyt niecierpliwych.
DOUBLER- przez ujeżdżalnię. Jest doubler szerokie i wąskie. Doubler szerokie gdy przejeżdżamy przez połowę ujeżdżalni bez zmiany kierunku i doubler wąskie gdy zawracamy konia ciasno w narożnikach ujeżdżalni.
FALQUER, FALCADE- przysiad konia, falkada. Ruch, który wykonuje koń zniżając i podsuwając zad pod kłodę przy przejściu z galopu do stój.
TRIDE- to słowo wprowadził pan de la Broue określając nim szybkie, krótkie i zwięzłe ruchy, które konie wykonują biodrami obniżając je i żwawo podsuwając pod kłodę. Mówi się, że koń ma galop tride gdy galopuje szybkim, krótkim ruchem bioder.
FERMER, SERRER UNE DEMI-VOLTE- zamknąć, zacieśnić półwoltę. Na zakończenie zmiany kierunku lub półwolty koń powinien dojść bokiem czterema nogami razem (równo) do ściany aby rozpocząć ruch w drugą stronę (na drugą rękę).
TRAVAILLER DE LA MAIN A LA MAIN- pracować (jechać) od ręki do ręki gdy zawracamy konia ze śladu tylko za pomocą ręki bez pomocy nóg co jest wskazane dla koni wojennych.
SECOURIR- podtrzymywać- to pomagać koniowi podkolankami lub łydkami gdy chce zwolnić chód lub się zatrzymać.
CHEVALER- krzyżować nogi- gdy koń idzie w bok ustępując obcasom i przekłada zewnętrzną nogę ponad nogą wewnętrzną.
CHEVALER- krzyżować nogi- gdy koń idzie w bok ustępując obcasom i przekłada zewnętrzną nogę ponad nogą wewnętrzną.
DEDANS & DEHORS- wewnątrz i zewnątrz, to sposób mówienia, którym się posługujemy w miejsce określenia prawo i lewo aby określić działanie wodzami munsztukowymi, nogami i obcasami jeźdźca jak i ruchy nóg konia stosownie do ręki na którą jedziemy.
Żeby to lepiej zrozumieć trzeba wiedzieć, że dawniej jeźdźcy (ecuyers) pracowali z końmi prawie zawsze na kołach i środek wokół którego się poruszali określał rękę na którą jeździli; stąd jadąc w prawo na kole wodza munsztukowa, noga i obcas jeźdźca oraz nogi konia, które były od środka nazywały się wewnętrznymi odpowiednio lewe były zewnętrznymi.
Ponieważ dziś ujeżdżalnie są prostokątne i okolone ścianami lub barierkami łatwo zrozumieć, że przez wodzę zewnętrzną i nogę zewnętrzną rozumiemy tę od ściany. Jeżeli ściana jest po lewej stronie jeźdźca to jedzie na prawą rękę i odpowiednio odwrotnie.
Lecz aby mówić zrozumiale i jasno powinno się mówić lewy i prawy co jest prostsze.